Apacze / Nawahowie

Około X w. n.e. społeczności atapaskańskie (przodkowie historycznych i współczesnych Apaczów i Nawahów) rozpoczęły migrację z północy z regionu południowo-zachodniej i środkowej Kanady. U północnych granic Południowego Zachodu pojawiają się w połowie XIII wieku n.e i wkrótce zaczynają wręcz w pewnym sensie dominować na wielu obszarach, spychając rolników do i tak wcześniej już zawężonych przez zmiany środowiska naturalnego i klimatu mikroregionów. W okresie historycznym źródła hiszpańskie, a później amerykańskie często notują wrogie relacje pomiędzy koczowniczymi Apaczami i Nawahami a rolniczymi ludami Pueblo, choć charakter kontaktów pomiędzy grupami zmieniał się w czasie.

Bardzo żywa niegdyś dyskusja o tym, kiedy pojawili się pierwsi Atapaskowie na Południowym Zachodzie odżyła ponownie kilka lat temu za sprawą nowych odkryć i weryfikacji starszych badań dwóch stanowisk położonych na północnych rubieżach czy też „przedpolach” Południowego Zachodu. Są to stanowiska Promontory Caves w Utah (niedaleko Wielkiego Słonego Jeziora i stolicy stanu Utah, Salt Lake City) oraz Franktown Cave, leżące po wschodniej stronie Gór Skalistych, niedaleko Denver w środkowym Kolorado. Badania te mogą rzucić nowe światło na daty pojawienia się pierwszych Atapasków jeszcze bardziej na południe, praktycznie już w sercu Południowego Zachodu.

Odkrycie stanowisk Franktown i Promontory rzuca nowe światło na moment przybycia Atapasków na Południowy Zachód, ale może nam też sporo mówić o potencjalnych drogach migracji z północy, która prawdopodobnie prowadziła m.in. przez obszar dzisiejszych stanów Idaho i Wyoming. Tam mogło dojść do podziału i rozdzielenia się tej migracji na dwie trasy: jedna prowadziłaby przez terytorium dzisiejszego Utah – to odłam wiązany ze stanowiskiem i kulturą Promontory (i jednocześnie z późniejszymi historycznie znanymi Nawahami), a druga właśnie przez wschodnią część pasma Gór Skalistych (tędy mogli migrować proto-Apacze) lub nawet częściowo ich grzbietem. Trasa grzbietami górskimi, m.in. tzw. Ute Trail, i innymi szlakami, prowadząca przez strefę alpejskiej tundry w Górach Skalistych w Kolorado, często na wysokości zbliżającej się lub przekraczającej 3500 metrów n.p.m., znana była od okresu paleoindiańskiego i wykorzystywano ją jeszcze stosunkowo późno przez rożne plemiona w okresie historycznym, np. Ute, Apaczów czy Arapaho.

W tym momencie niekwestionowana jest już obecność Apaczów na terenie dzisiejszego Parku Narodowego Gór Skalistych od przynamniej przełomu XIV i XV wieku, gdzie, jak się wydaje, przez kilka stuleci wraz z Indianami Ute wykorzystywali oni podczas miesięcy letnich zasoby środowiskowe dolin i gór w paśmie Gór Skalistych, przy czym Apacze mieliby zamieszkiwać w zimie wschodnie przedpole gór, a Ute zachodnie. Taka swoista „koegzystencja” tych dwóch grup łowiecko-zbierackich trwała nieprzerwanie do 1725 roku, gdy przybycie na te tereny grup Szoszonów i Komanczów (innych spokrewnionych językowo z Ute grup mówiących dialektami numicznymi) spowodowało zachwianie i załamanie się tych zbilansowanych relacji Ute–Apaczów. Obecność pierwszych Apaczów na obrzeżach Południowego Zachodu łączona jest także z kulturą (kompleksem) Dismal River (ang. Dismal River Aspect lub Dismal River Complex), czyli zespołem stanowisk ze wschodniej części Kolorado i zachodniego Kansas oraz południowo-wschodniego Wyoming i południowo-zachodniej Nebraski.

Więcej informacji o Atapaskach (szczególnie Nawahach) pojawia się w źródłach pisanych od XVII wieku i ma to m.in. związek z ich konfliktami z Indianami Pueblo, Ute i Hiszpanami. Do większego zainteresowania przez Hiszpanów Nawahami przyczynił się też fakt przyjęcia znajomości hodowli owiec i kóz, a następnie koni i bydła przez tych Indian – gospodarka pasterska ma później największe znaczenie dla gospodarki Nawahów i w jakimś stopniu pozostało tak do dzisiaj. Dziś Navahowie (w liczbie około 330 tysięcy ludzi) zamieszkują największy rezerwat na terenie Stanów Zjednoczonych, obejmujący około 78 tysięcy km² położony w Utah, Arizonie i Nowym Meksyku. Współcześni Apacze także posiadają kilka rezerwatów w Arizonie (White Mountain, San Carlos i kilka mniejszych) i dwa w Nowym Meksyku (Jicarilla w północnej części stanu i Mescalero w części południowej). W ich obrębie wciąż podtrzymywanych jest wiele rdzennych tradycji i wierzeń, m. in. ceremonia Sunrise Dance u Apaczów czy ceremonia Nightwish u Navahów.