Ute

Od około XIII wieku n.e. lub nieco później na Południowy Zachód zaczynają napływać z zachodu, z terenu Kalifornii i Nevady, ludy i plemiona zbieracko-łowieckie (nomadyczne) mówiące językami numicznymi. Później, szczególnie w pierwszej połowie XVIII wieku, na Południowy Zachód lub w jego okolice docierają jeszcze inne grupy mówiące językami numicznymi, Szoszoni i Komancze; ci drudzy na pewnych terenach (głównie Kolorado) w dość skuteczny sposób zatrzymują dominację grup Apaczów, szczególnie na terenach górskich i wyżynnych, takich jak Góry Skaliste. Komancze (wraz z Ute) najeżdżają też osady Nawahów, jednak zasadniczo najczęściej operują na obszarach peryferyjnych Południowego Zachodu i te najazdy nie doprowadzają do ich stałej obecności na tym terytorium.

Badania archeologiczne są utrudnione m.in. przez fakt, że mało jest pozostałości po tych bardzo mobilnych ludach, z mocno ograniczoną przez model gospodarki i sposób życia kulturą materialną; do tego dochodzi częsta trudność w odróżnieniu wczesnych stanowisk Ute od atapaskańskich oraz wydzieleniu zespołów zwartych charakterystycznych dla tych kultur, co wiąże się m.in. z ich podobnymi adaptacjami do środowiska, sposobami jego wykorzystania, podobieństwem kultury materialnej oraz mobilnością tych grup i zajmowaniem tych samych terenów w dość krótkich odstępach czasu po sobie.

Więcej informacji dotyczących Ute pojawia się w źródłach pisanych z I połowy XVII wieku w związku z ich konfliktami z Navahami, ludnością Pueblo i Hiszpanami, a także z przejęciem przez nich konia i broni. Dziś ludność Ute zamieszkuje kilka rezerwatów, dwa z nich znajdują się w Kolorado (Ute Mountain Ute Tribe – około 4-5 km od terenu badań Polskiego Projektu Archeologicznego oraz Southern Ute) i dwa w Utah, Uinta i Ouray Indian Reservation, drugi pod względem wielkości rezerwat na terenie Stanów Zjednoczonych.

Polskie badania archeologiczne w Kolorado obejmują dokumentacją wielkich paneli ze sztuką społeczności Ute z okresu historycznego (głównie petroglify), która datowana jest na XVII-XIX wiek. Przykładem może być wyjątkowe stanowisko ze sztuką naskalną o nazwie Strawman Panel (petroglify pokrywają niemalże w całości pionową ścianę skalną o długości 129 m) zlokalizowane na terenie Pomnika Narodowego Canyons of the Ancients w południowo-zachodnim Kolorado. Przedstawienia obejmują głównie postacie antropomorficzne, schematyczne łapy niedźwiedzia i sceny ukazujące walczących wojowników, czasem dosiadających konie, a także polowania w większości na duże zwierzęta takie jak jelenie owce górskie i bizony.