Okres Archaiczny

Początek okresu archaicznego związany był ściśle ze zmianami klimatycznymi, a przede wszystkim ze zmianą zasięgu czoła lądolodu w kierunku północy, ze wzrostem średniej temperatury (o około 16°C) i w konsekwencji z całkowitym zatopieniem połączenia lądowego pomiędzy Azją i Ameryką (znika wtedy pod wodą Beringia). Jest to także początek Holocenu.

Ogólnie przyjmuje się, że okres archaiczny trwał na Południowym Zachodzie od 10 tysięcy lat temu do nawet około 500 roku p.n.e. Zasadniczo można go zdefiniować jako czas pomiędzy okresem wyspecjalizowanych polowań na megafaunę plejstoceńską a pojawieniem się rolnictwa w rozwiniętej formie wraz z większą stabilizacją osadnictwa dzięki specjalizacji gospodarki (np. rybołówstwo, zbieractwo); wzrostowi znaczenia zbieractwa roślin (choć ostatnie badania pokazują, że już społeczności kultury Clovis wykorzystywały szeroką gamę dziko rosnących roślin), a także innym czynnikom, takim jak zróżnicowanie narzędzi kamiennych i krzemiennych (w porównaniu z okresami wcześniejszymi), choć jednocześnie powstawały wyroby nieco „gorszej” jakości niż w okresie paleoindiańskim.

Sztuka naskalna z okresu paleoindiańskiego być może częściowo przeżywa się i ma swoją kontynuację we wczesnym i środkowym okresie archaicznym. Później jednak, w okresie późnego archaiku jednym z najważniejszych i najbardziej rozległych, jeśli chodzi o zasięg występowania stylów sztuki naskalnej na Południowym Zachodzie stał się styl Barrier Canyon, zwany też stylem antropomorficznym Barrier Canyon. Rozwijał się on na terenach środkowej, zachodniej i północnej części Wyżyny Kolorado. Sztuka naskalna stylu Barrier Canyon (głównie malowidła) wykonywana była na dość dużych wysokościach, około 1200–2100 metrów n.p.m. (poniekąd jest to związane z budową samej Wyżyny Kolorado) i lokowano ją głównie na ścianach kanionów i dolin, ale też w schroniskach i niszach skalnych czy na pojedynczych głazach oraz często blisko źródeł wody. Wchodzące w jej skład najbardziej charakterystyczne przedstawienia to trapezoidalne i prostokątne wydłużone postaci antropomorficzne bardzo dużych rozmiarów, często od metra do prawie trzech metrów wysokości, oraz sprawiających wrażenie nierealistycznych i „nadnaturalnych”. Dużą część takich wizerunków interpretuje się jako przedstawienia bóstw, ale także szamanów i być może grup rodzin. Kilka z najbardziej spektakularnych przykładów malowideł naskalnych znajduje się w dolnej części doliny rzeki Pecos w Teksasie.

Początki rolnictwa na terenie Południowego Zachodu miały miejsce w późnym okresie archaicznym około 2000 r. p.n.e. Pierwszą i główną rośliną uprawną była kukurydza, która, jak widać na podstawie badań genetycznych i biologii molekularnej, ewoluowała z dzikiej trawy teosinte. Inne rośliny uprawne, których znajomość najprawdopodobniej także przyszła na Południowy Zachód z Mezoameryki, to przede wszystkim dynia i inne rośliny dyniowate (około 1100 r. p.n.e.), które dostarczały pożywnych nasion i kwiatów oraz miąższu, a także wykorzystywane były jako pojemniki. Do tego zestawu roślin dochodzą także różne rodzaje fasoli, której moment pojawienia się określa się na około 500/300 r. p.n.e. (na Wyżynie Kolorado dopiero po 200 r. n.e.). Gdzieś pomiędzy 300 a 500 rokiem n.e. pojawiają się nowe rośliny uprawne z Mezoameryki, w przeciwieństwie jednak do pierwszej „fali” roślin uprawnych związanych z kukurydzą i dynią, które zostały przyjęte przez społeczności łowiecko-zbierackie, tym razem rośliny te trafiły już do rolników, wzbogacając „zestaw” upraw. Zaliczyć do nich możemy m.in. bawełnę (Gossypium hirsutum var.), niezwykle ważną dla tkactwa oraz wymiany handlowej dla wielu społeczności prekolumbijskiego Południowego Zachodu, oraz nowe rodzaje fasoli i roślin dyniowatych.

Część roślin prawdopodobnie została udomowiona na Południowym Zachodzie i zaliczyć tu można m.in. niektóre rodzaje fasoli, amarant, agawę (szeroko używaną zarówno jako pożywienie, jak też ze względu na włókna roślinne do wyplatania i wyrobu różnych sprzętów), rodzaj małego jęczmienia (tzw. czarci pazur – ang. devil’s claw) oraz roślinę zwaną w j. ang. Rocky Mountain beeweed, która dostarczała zarówno pożywnych części jadalnych, jak też pigmentów do dekorowania ceramiki. Ciekawą rośliną jest tutaj tytoń; wciąż trwają spory, czy była to roślina uprawiana na Południowym Zachodzie, czy też zbierany był raczej dziko rosnący tytoń, co do dzisiaj praktykuje wiele grup indiańskich tego obszaru, m.in. Indianie Hopi z grupy Pueblo, zamieszkujący współcześnie tereny w północnej Arizonie.