Kultura Pueblo

Wydaje się, że wśród wielu kultur i społeczności, które kształtowały oblicze kulturowe Południowego Zachodu Ameryki Północnej, na szczególną uwagę zasługuje kultura Pueblo, w okresie prekolumbijskim zajmująca bardzo dużą część Wyżyny Kolorado, czyli środkowej i północnej części Południowego Zachodu, co więcej, przetrwała ona okres kontaktów z Hiszpanami oraz Amerykanami i jest obecna do dzisiaj we współczesnych grupach Pueblo w Arizonie i Nowym Meksyku. W najszerszych granicach terytorium rozwoju tej kultury obejmowało południową część Utah i Kolorado oraz północne i środkowe partie Arizony i Nowego Meksyku, sięgając także do południowo-wschodniej Nevady i okresowo do zachodniego Teksasu (tutaj znane są enklawy Pueblo w okresie historycznym).

W rozwoju kultury Pueblo wyróżnia się nastepujuące odcinki chronologiczne: okres Wyplataczy Koszykow II i III (od około 1000/500 r. p.n.e. do około 700 r. n.e.), okresy Pueblo I-IV (od około 700 do 1600 r. n.e., a więc momentu pojawienia się na terenach kultury Pueblo hiszpańskich konkwistadorów) oraz okres Pueblo V następujący po nim okres Pueblo rozpoczynający się około 1600 r. i trwający do dzisiaj. W literaturze naukowej, ale też popularnonaukowej i języku potocznym, często na określenie kultury Pueblo używano kiedyś terminu Anasazi, bardzo rzadko jest on natomiast stosowany współcześnie. Była to nazwa wykorzystywana przez archeologów, począwszy jeszcze od lat 30. XX wieku; jest ona zniekształconym angielskim odpowiednikiem wyrażenia oznaczającego w języku Indian Nawaho „dawnych wrogów” lub bardziej nawet „wrogów naszych przodków”. Współcześni Indianie Pueblo nie posługują się tym określeniem, uznając je za wręcz obraźliwe; nazywają swoich przodków rożnie w zależności od grupy. Na przykład Hopi z północnej Arizony mówią o swoich protoplastach Hisatsinom, co w ich języku oznacza po prostu ludzi, którzy byli przed nimi. W języku angielskim powszechnie stosuje się dzisiaj termin Ancestral Puebloans, który możemy przetłumaczyć jako „starożytni Pueblo”.

Jeśli chodzi o gospodarkę rolną, to na początku społeczności okresu Wyplataczy Koszyków II uprawiały głownie kukurydzę i dynię (fasola we wczesnej fazie albo nie była jeszcze wcale obecna, albo uprawiano ją tylko na bardzo małą skalę), a dietę uzupełniano pokarmem pochodzącym z upolowanych zwierząt (polowano głownie na jelenie, indyki, zające i króliki oraz – w zależności od dostępności – na górskie owce) i ze zbieractwa dziko rosnących roślin, m.in. orzechów piniowych i innych nasion, owoców i orzechów. W okresie Wyplataczy Koszyków II i III najczęściej powstawały osady złożone z kilku lub kilkunastu domostw półziemiankowych, budowanych na planie prostokąta, kwadratu lub koła; czasem domostwa te miały rodzaj przybudówki lub przylegającego małego pomieszczenia (ryc. 4.7). Konstrukcję ścian i dachu takiego domostwa stanowiły drewniane belki, pokrywane następnie gałęziami oraz ziemią i gliną. Dach podpierały na ogół cztery pionowe, drewniane słupy. Do wnętrza takiego domostwa wchodzono po drabinie umieszczonej w otworze dachowym lub przez drzwi w jednej ze ścian domostwa.

Początek okresu Pueblo przynosi zasadnicze zmiany w kulturze materialnej, gospodarce i organizacji społecznej poszczególnych społeczności Pueblo, które to zmiany definiują ten okres i wyraźnie odróżniają go od poprzedniego.

Zasadniczo różnice sprowadzają się przede wszystkim do stosowania na szeroką skalę naczyń ceramicznych (choć należy zaznaczyć, że ceramika znana była w części świata Pueblo już pod koniec okresu Wyplataczy Koszyków III, przy czym pojemniki z surowców organicznych nadal funkcjonowały z powodzeniem (co widać także w późniejszych okresach i aż do dzisiaj). Wprowadzone zostały nowe gatunki roślin, bardzo duże znaczenie zaczęła mieć w gospodarce uprawa bawełny, związana z rozwojem tkactwa, co w pewnym sensie zrewolucjonizowało znaczną część kultury materialnej, handlu i już bezpośrednio ubiorów ówczesnej ludności. W gospodarce ważna była także hodowla indyków, których mięso stało się później, w niektórych fazach okresu Pueblo, podstawowym źródłem białka zwierzęcego (choć nie zaprzestano polowań na inne zwierzęta, m.in. jelenie i króliki. Indyki i papugi były bardzo istotne także ze względu na pióra, które wykorzystywane były podczas ceremonii i rytuałów.

Wydaje się jednak, że najbardziej drastyczną zmianą pomiędzy tymi dwoma okresami było przejście od budownictwa półziemiankowego do architektury na powierzchni ziemi i konstruowanej w zależności od okresu i regionu z obrobionych kamieni piaskowca i kamieni lub też z cegły mułowej (z gliny) i suszonej na słońcu, tzw. cegły adobe; zarówno konstrukcje wykonane z piaskowca, jak i z cegły adobe były łączone ze sobą zaprawą glinianą. W okresie Pueblo zaczęły też powstawać piętrowe konstrukcje, nazwane później przez Hiszpanów pueblami, dzisiaj określane niekiedy jako pierwsze bloki mieszkalne w Ameryce Północnej; niektóre z nich, położone w trudno dostępnych miejscach, przywodzą na myśl średniowieczne zamki obronne z Europy. Puebla takie były tworzone przez zwarte, przylegające do siebie zespoły budynków. Poszczególne pokoje i pomieszczenia magazynowe budowano jedne przy drugich, tak aby stykały się ze sobą ścianami. Na wyższe piętra wchodzono z reguły po drewnianych drabinach, jednocześnie wyższe piętra posiadały tarasy oraz puste przestrzenie na dachach, gdzie często skupiało się życie mieszkańców takiego puebla.

Ślady dawnego budownictwa półziemniakowego przetrwały w nowej formie budynku – kivie. Kiva to rodzaj pomieszczenia o charakterze sakralno-użytkowym, stanowiącego miejsce zgromadzeń na uroczystości i ceremonie, budowanego z kamienia na planie koła, często skrytego pod powierzchnią ziemi. Drewniany dach podtrzymywało kilka kamiennych pilastrów – w przypadku regionu Mesa Verde od okresu Pueblo II było ich z reguły sześć (wtedy zaczęto także umieszczać nisze w ścianach kiv), a w Kanionie Chaco i stanowiskach będących pod wpływem ośrodków z tego kanionu – osiem; był to dość sformalizowany i przestrzegany „wzór”. Do wnętrza kivy wchodziło się, podobnie jak w budynkach półziemiankowych, przez drabinę umieszczoną w otworze dachowym. Oprócz paleniska stały element każdej kivy to mały otwór w podłodze, tzw. sipapu, umieszczany zwykle na północ od paleniska, który zgodnie z wierzeniami współczesnych Indian Pueblo symbolizują miejsce wyjścia ich przodków ze świata podziemnego.

Poszczególne regiony w okresach Pueblo I–III (700–1300 n.e.), choć posiadały wiele wspólnych cech, jak gospodarka, architektura czy pewne elementy technologii i ornamentyki ceramiki, dzieliło wiele różnic lokalnych i widać, że często miały one nieco odmienny rytm zmian i rozwoju kulturowego. W tych okresach wznoszone były wielkie osiedla, które zamieszkiwały grupy składające się z kilkuset lub nawet ponad 1000 ludzi w jednym momencie. Odnosi się to do różnych podregionów prekolumbijskiej kultury Pueblo, jednak najważniejsze pod tym względem  obszary to przede wszystkim region Kanionu Chaco (w północno-zachodnim Nowym Meksyku), region Kayenta (w północno-wschodniej i północnej Arizonie) oraz region Mesa Verde (położony na styku Utah, Kolorado i Nowego Meksyku). Powstawały tu wielkie centra osadnicze z najbardziej monumentalną architekturą i strukturami o charakterze publicznym na terenie prekolumbijskiego Południowego Zachodu, a także rozległe systemy dróg i sztuczna irygacja. Inną cechą charakterystyczną tych ośrodków był rozwinięty handel dalekosiężny, w tym z Mezoameryką, oraz wykształcenie się swego rodzaju hierarchizacji społecznej z warstwą dominującej elity, która prawdopodobnie była zdolna przekazywać władzę z pokolenia na pokolenie. Na pewno społeczności (i elity) z Kanionu Chaco były w stanie stworzyć gigantyczne założenia architektoniczne o charakterze rezydencjonalnym, jak też religijnym, oraz liczne i niespotykane gdzie indziej rodzaje budynków. Społeczności starożytnych Pueblo wykształciły także wiedzę na temat astronomii i ciał niebieskich, których obserwacje związane były z praktykami rolniczymi oraz ceremonialnymi (co praktykowane jest do dziś u współczesnych Indian Pueblo).

Ostatnie dwa stulecia przed pojawieniem się Europejczyków na terenie Południowego Zachodu, czyli XIV i XV wiek n.e. (tzw. późny okres prekolumbijski, zwany także okresem protohistorycznym), to czas wielu zmian w kulturze Pueblo i wykształcenia się pewnego modelu osadniczego i kulturowego. W postaci już dobrze rozwiniętego i skonsolidowanego organizmu (a raczej wielu niezależnych organizmów) zastali go pierwsi Hiszpanie na tym terytorium w latach 30. i 40. XVI wieku. W wielu aspektach przetrwał przez cały wiek XVI, z racji tego, że stałe osadnictwo hiszpańskie na tym terenie to dopiero sam koniec XVI wieku. Ten model kulturowo-osadniczy, pomimo ingerencji kultury europejskiej i amerykańskiej, jest w dużym stopniu czytelny także dzisiaj. Wiele z osiedli starożytnej kultury Pueblo (głównie tych z Kanionu Chaco i z regionu Mesa Verde) umieszczonych zostało na Światowej Liście Dziedzictwa Kulturowego i objęta jest patronatem UNESCO.

Sztuka Naskalna

W okresie Wyplataczy Koszyków III widać dość rzadkie przejawy wytwórczości figurek glinianych (być może tworzonych w okresie Wyplataczy Koszyków II i w zachodniej części regionu, w Utah). Także już od tego okresu, głownie w pobliżu osad, zaczęto tworzyć sztukę naskalną (zarówno ryty, jak też malowidła), która miała się stać integralną częścią kultury Pueblo przez następne stulecia.

Cechą charakterystyczną przedstawień antropomorficznych w stylu San Juan były duże, frontalnie prezentowane postacie, z szerokimi ramionami i prostokątnym lub zwężającym się (trapezoidalnym) tułowiem; z reguły występują one w parach lub w dużych liczbach, często są to kompozycje pasowe, gdzie wiele takich postaci ukazywanych jest w rzędach. Na ogół postacie te mają ręce opuszczone wzdłuż tułowia, z wyraźnie zaznaczonymi palcami u rąk i nóg. Czasem pojawia się dekoracja tułowia, m.in. elementy ubrań i ozdob, jak naszyjniki (często kilka półokrągłych sznurów i zwojów) oraz pasy z rodzajami frędzli.

W omawianym stylu malowideł jest więcej niż petroglifów, a przedstawienia malowane umieszczane były z reguły w schroniskach skalnych i jaskiniach; często oprócz sztuki naskalnej w tych miejscach są też inne ślady ich użytkowania z tego okresu, takie jak struktury mieszkalne, ale też spiżarnie oraz groby. Dominującymi kolorami w tych malowidłach były czerwony i biały, czasem spotyka się też inne barwniki, jak żółty. Kolejnymi motywami, oprócz postaci antropomorficznych, malowanymi na panelach ze sztuką naskalną tego okresu są przede wszystkim „odciski” dłoni, ale także ptaki.

Początki zmian i nowej jakości w sztuce naskalnej datuje się już na koniec okresu Wyplataczy Koszyków i początek okresu Pueblo i  prawdopodobnie można je łączyć z innymi zmianami w gospodarce, strukturze społecznej i kulturze materialnej oraz duchowej, do jakich doszło w tym okresie; ważnym wyznacznikiem tych zmian o charakterze religijnym było pojawienie się budynków typu kiva na stanowiskach osadowych już pod koniec okresu Wyplataczy Koszyków. Sztuka naskalna okresu Pueblo odzwierciedla te główne przemiany, które nastąpiły w społecznościach starożytnych Pueblo. Omawiając zmiany stylistyczne w sztuce naskalnej można przede wszystkim wspomnieć o redukcji wielkości przedstawień antropomorficznych tak charakterystycznych dla stylu San Juan i pojawieniu się bardziej złożonych przedstawień zawierających dużo motywów i symboli. W tym okresie chyba najwięcej takich wyobrażeń jest także w dorzeczu rzeki San Juan, jednak są też inne regionalne style.

Bogactwo i różnorodność sztuki naskalnej (ale także malowideł ścian budynków, tzw. murali) wykonywanych do 1300 r. n.e. jest zdecydowanie godne uwagi. Przede wszystkim widać tendencję do umieszczania petroglifów na eksponowanych ścianach kanionów oraz pojedynczych głazach, a z kolei malowidła dominują raczej w schroniskach i niszach skalnych, gdzie zakładane były wówczas też często osady (głownie w późnej fazie okresu Pueblo III). Postacie ludzkie miały wtedy wielkość porównywalną do innych motywów (w przeciwieństwie do bardzo dużych przedstawień z okresu Wyplataczy Koszyków). Dość powszechnym są też tzw. stick-figures (cienkie i schematycznie przedstawiane postacie ludzkie), tym razem jednak zarówno z rękoma opuszczonymi, jak też wzniesionymi do góry (przypomina to nieco gesty oranta) – to jeden z najczęstszych motywów w sztuce naskalnej tego okresu; wiele razy przedstawiano także dłonie ludzkie (najczęściej malowane rożnymi technikami, ale zdarzają się również ryte przedstawienia oraz motywy stop ludzkich i sandałów, często finezyjnie dekorowanych motywami geometrycznymi, podobnymi do tych z sandałów wyplatanych z roślin).

Duża część przedstawień geometrycznych lub zgeometryzowanych nawiązuje bezpośrednio do ikonografii ceramiki malowanej oraz malowanych koszy, jak i murali w budynkach mieszkalnych, ale też ceremonialnych kivach; widać tu wyraźną tendencję do powszechnego stosowania i powtarzalności takich motywów, m.in. elementów schodkowych, ale także meandrów, spiral, koncentrycznych kół i innych.

Innym wariantem przedstawień antropomorficznych jest ewoluujący prawdopodobnie z przedstawień z wcześniejszych okresów motyw tzw. Kokopelli, czyli postaci ludzkiej grającej na flecie, ukazywanej często z garbem, czasem też z fallusem. Niekiedy postać Kokopelli przedstawiana jest jako leżąca lub uchwycona w scenie grania na flecie i tańca; miewa zaznaczone pióra lub bardziej linie przypominające czółki insektów. Motyw Kokopelli był niezwykle rozpowszechniony na Południowym Zachodzie i do dzisiaj kojarzy się jako jeden z najczęstszych w sztuce naskalnej tego regionu, do tego stopnia, że współcześnie jest on często używany jako logotyp sklepów, moteli i innych miejsc oraz rożnych przedmiotów, stając się niejako częścią tzw. popkultury.