Pierwsi badacze na terenie Południowego Zachodu

Początki eksploracji i badań naukowych w XIX i XX wieku

Wraz z objęciem w posiadanie przez Stany Zjednoczone większości terenów, które zalicza się dzisiaj do Południowego Zachodu, ruszyły wyprawy i ekspedycje ponownie „odkrywające” ten region. I chociaż współcześnie znamy wiele pisanych źródeł hiszpańskich z okresu kolonizacji, to jednak na początku Meksykanie i Hiszpanie niezbyt chętnie dzielili się jakimikolwiek informacjami ze swoim niedawnym wrogiem, czyli Stanami Zjednoczonymi. Ciągle odkrywa się także wiele nowych danych i nieznanych wcześniej dokumentów. Należy jednak pamiętać, że informacje te, będące często fragmentami kronik konkwistadorów, zapisków misjonarzy oraz oficjalnych raportów sporządzanych przez administrację hiszpańską i meksykańską, nie są pisane z uwzględnieniem naukowego rygoru i jako takie muszą być poddane krytycznej analizie, uwzględniającej m.in. kontekst oraz okres, w którym powstawały.

Pierwsze ekspedycje Amerykanów były głownie wyprawami wojskowymi, ale często takim ekspedycjom towarzyszyli rożni naukowcy, którzy opisywali, rysowali i fotografowali nieznany im świat; ważną funkcję pełnili także kartografowie i geodeci tworzący mapy terenów, o których mieli do tej pory tylko skąpe wyobrażenia. Te amerykańskie wyprawy wojskowe i geograficzne były organizowane od lat 50. XIX wieku, m.in. były to wyprawy, którymi dowodzili William H. Emory (1848 r.) oraz J.H. Simpson (1850 r.) (https://pubs.usgs.gov/circ/c1050/surveys.htm). Ważna też była chęć poznania zasobów surowców naturalnych i geologii nowych obszarów, co oficjalnie stało się jedną z przesłanek do utworzenia w 1879 roku United States Geological Survey – amerykańskiej agencji naukowo-badawczej. Do dzisiaj jest ona jednostką o zasięgu i znaczeniu światowym, badającą biologiczne, geograficzne i surowcowe zasoby ziemi oraz próbującą przeciwdziałać skutkom naturalnych katastrof. Wśród tych najważniejszych i pierwszych ekspedycji wymienić można przynajmniej cztery wielkie wyprawy z lat 60. i 70. XIX wieku.

Jedną z tych wielkich ekspedycji była kilkuletnia wyprawa pod przewodnictwem Ferdinanda V. Haydena, tzw. Hayden Expedition, określana także mianem Hayden Geological Survey. W 1871 roku badała ona terytorium dzisiejszego stanu Wyoming (m.in. teren parku Yellowstone), a w latach 1874–1876 część tej wyprawy pod kierownictwem Williama H. Jacksona i Williama H. Harrisona eksplorowała po raz pierwszy od sporadycznych wypraw hiszpańskich z XVII i XVIII wieku terytorium Utah i Kolorado. Z tej wyprawy znamy mnóstwo opisów, rysunków i pierwszych fotografii tych terenów (zdjęcia były wykonane głownie przez Jacksona), zarówno przyrody, jak też ukształtowania terenu i stanowisk archeologicznych; bardzo ważne były też sporządzane przez członków ekspedycji mapy topograficzne napotykanych terenów. Wcześniej (od 1863 r.) duże wyprawy eksploracyjne, m.in. na terenach Kalifornii i Arizony, podejmował Clarence King, późniejszy pierwszy dyrektor U.S. Geological Survey.

Kolejną wyprawą w te rejony była nie mniej słynna ekspedycja poprowadzona w 1869 roku przez Johna Wesleya Powella, profesora geologii w Illinois State Normal University i byłego wojskowego (służył w armii m.in. podczas wojny secesyjnej). Powell wcześniej, w 1867 i 1868 roku, eksplorował Góry Skaliste w Kolorado i góry we wschodniej części Utah. Wraz z dziewięcioma towarzyszami i na trzech łodziach płynął rzekami w kilku kanionach Południowego Zachodu, w tym kanionem rzeki Green w Utah oraz Wielkim Kanionem rzeki Kolorado w Utah i Arizonie. Po tej wyprawie Kongres USA przyznał Powellowi środki na dwie kolejne ekspedycje (1870 i 1872 r.).

Czwartą wyprawą, w 1869 i 1871 roku, kierował porucznik armii amerykańskiej stacjonującej w Kalifornii, George Wheeler, który eksplorował i sporządzał mapy terytorium dzisiejszej Nevady i Arizony, co stanowiło niejako wojskową konkurencję dla mapowania tych terenów przez cywilów z ekspedycji Haydena i doprowadzało do dużych konfliktów.

Niedługo po tych pierwszych wojskowych i cywilnych ekspedycjach oraz wyprawach, w latach 80. i 90. XIX wieku, rozpoczęły się badania archeologiczne i etnograficzne prowadzone przez osoby wysyłane przez rożne instytucje naukowe (uniwersytety, instytuty, muzea i inne), jak i prywatnych sponsorów, głównie ze wschodniego i czasem zachodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych. Oprócz tego typu ekspedycji podejmowano innego rodzaju naukowe wyprawy, m.in. na tereny Utah i Kolorado ruszały pierwsze ekspedycje paleontologów, zarówno profesjonalistów, jak i amatorów. Przykładem takiej ekspedycji paleontologicznej była wyprawa naukowców z Uniwersytetu Yale, Othniela Marsha i Edwarda Cope’a, którzy w 1872 roku wraz z przewodnikami z plemienia Ute eksplorowali tereny południowo-wschodniej części Utah w poszukiwaniu szczątków dinozaurów i innych skamieniałości.

Niedługo później na terenie Południowego Zachodu zaczęły się pojawiać pierwsze instytucje naukowe. W 1864 roku powstał University of Denver, w 1885 roku założony został University of Arizona w Tucson (jako pierwszy uniwersytet w Arizonie), a dwa lata wcześniej Arizona State Museum (dzisiaj część uniwersytetu w Tucson), w 1886 roku University of Colorado w Boulder. Szkoły i wydziały antropologiczno-archeologiczne z tych uniwersytetów (początkowo głownie z Tucson) zaczęły nadawać ton badaniom na Południowym Zachodzie, razem z innymi placówkami naukowymi ze wschodu. Badacze pracujący na Południowym Zachodzie, zarówno zatrudnieni w miejscowych jednostkach, jak też przedstawiciele innych uniwersytetów, takich jak Uniwersytet Harvarda, Pennsylvania State University czy Smithsonian Institution, zdołali wypracować wiele elementów współczesnej metodologii badawczej obowiązującej nie tylko w tym regionie, ale w całej amerykańskiej archeologii; tutaj też tworzyły się w dużej części zręby nowoczesnych metod datowania bezwzględnego.

Zanim jednak w placówkach tych wypracowano odpowiednie standardy, Południowy Zachód zaczął być eksplorowany przez naukowców pragnących badać świat indiański; współgrało to z rosnącym już wtedy zainteresowaniem tym regionem pod kątem turystycznym (podobne procesy obserwujemy w Europie tamtego czasu). Południowy Zachód był i nadal pozostał regionem, który oferuje niezwykle ciekawe zabytki natury i środowiska naturalnego, jak też wiele miejsc, gdzie można wręcz namacalnie dotknąć przeszłości indiańskiej, patrząc na ruiny ogromnych osiedli choćby Indian Pueblo. Potomkowie dawnych kultur wciąż mieszkają w tym samym miejscu, gdzie ich przodkowie, kultywując wiele z dawnych kultur. To wszystko było także niewątpliwie i wciąż jest swego rodzaju magnesem przyciągającym pierwszych etnografów i archeologów, ale też amatorów archeologii i turystów.

Jednym z pierwszych badaczy „archeologów-etnografów” Południowego Zachodu był Adolph Bandelier, który od 1880 roku przez około 12 lat prowadził na przemian wykopaliska archeologiczne i badania etnograficzne na Południowym Zachodzie. Był prawnikiem, bez potrzebnego przygotowania teoretycznego do pracy badacza kultur indiańskich, jednak jego obserwacje oraz analizy skupione na badaniach terenowych wśród żyjących społeczności i studiowanie nie tylko ich zwyczajów i struktur społecznych, ale też artefaktów i przedmiotów codziennego życia, są bardzo cenne z dzisiejszego punktu widzenia. Inną, niezwykle ważną postacią był Frank Hamilton Cushing, kierownik pierwszej oficjalnej wyprawy archeologicznej na Południowy Zachód, tzw. Hemenway Expedition 1886–1889. Jego blisko dwuletni pobyt wśród Indian Zuni w Nowym Meksyku i obserwacje poczynione podczas tego okresu zaowocowały wyjątkową publikacją, początkowo odrzucaną przez sponsorów jego badań, a dzisiaj stanowiącą podstawowe, wręcz klasyczne źródło wiedzy etnograficznej o życiu ówczesnych Indian Zuni i innych grup Pueblo.

W trakcie pobytu u Indian Zuni Cushing zdołał zgromadzić wiele bezcennych opisów struktury społecznej, kultury materialnej, zwyczajów, ale także opisał rytm życia społeczności Zuni, zmieniający się wraz z porami roku, i związanych z tym cyklem ceremonii religijnych (np. Cushing 1981, 1986). Cushing został nawet przyjęty do jednego z bractw religijnych i miał wiele innych przywilejów, m.in. prawo do noszenia tradycyjnego ubioru Zuni. Jego prace dały podwaliny pod późniejsze ukonstytuowanie się bezpośredniej obserwacji jako naukowej metody badawczej, co wyprzedziło o blisko trzy dekady prace Bronisława Malinowskiego, a także to, co przerodziło się w latach 50. i 60. XX wieku m.in. w etnoarcheologię, czyli mówiąc w uproszczeniu, obserwacje etnograficzne, ale z punktu widzenia archeologa. Badania etnoarcheologiczne są nadal prowadzone wśród rożnych społeczności indiańskich Południowego Zachodu m.in. pod kątem technik produkcji i dekoracji ceramiki oraz innych zabytków kultury materialnej i szeroko pojętego rękodzieła, jak wyplatane kosze, biżuteria ze srebra i turkusu, tkactwo i inne, ale także interpretacji ikonografii sztuki naskalnej oraz sposobów jej wykonywania, starożytnego osadnictwa, świętego krajobrazu i wielu innych spraw. Odbywają się one w rezerwatach indiańskich, ale też w miejscach położonych poza rezerwatami, w ośrodkach badawczych, uniwersytetach i w parkach narodowych, gdzie znajdują się prekolumbijskie stanowiska.

Inną osobą, która w XIX wieku bez odpowiedniego przygotowania teoretycznego w archeologii czy etnografii (choć wszechstronnie wykształcona m.in. w naukach ścisłych) prowadziła tego typu badania, był Europejczyk Gustaf Nordenskiöld, syn słynnego podróżnika i badacza Arktyki, Adolfa Erika Nordenskiölda. G. Nordenskiold w 1891 roku przybył na Południowy Zachód, lecząc się na gruźlicę. Przeprowadził on wraz z osobami z miejscowej rodziny kowbojów i ranczerów Wetherillow jedne z pierwszych badań archeologicznych kilkunastu stanowisk klifowych kultury Pueblo z dzisiejszego Parku Narodowego Mesa Verde uwzględniających praktycznie „współczesną” metodykę badawczą (Wetherillowie zostali pierwszymi białymi odkrywcami tych osad, gdy szukali zaginionego bydła). Co ważne, jego prace były realizowane jeszcze przed niechlubnym okresem rabunku wielu tych stanowisk na przełomie XIX i XX wieku. Nordenskiöld zebrał też sporą kolekcję zabytków z regionu Mesa Verde; dzisiaj jest to jedna z największych europejskich i światowych kolekcji starożytnej kultury Pueblo, przechowywana w Muzeum Narodowym w Helsinkach.

Inni badacze z tego okresu to m.in. Byron Cummings, Jesse W. Fewkes, Edgar L. Hewett, Walter H. Hough, Cosmo i Victor Mindeleff oraz James Stevenson. Ci pierwsi badacze kultur indiańskich Południowego Zachodu wówczas (na przełomie XIX i XX w.) często prowadzili badania wykopaliskowe w lecie, natomiast studia etnograficzne nad żyjącymi społecznościami indiańskimi w jesieni oraz w zimie.

Oczywiście archeologia tamtego okresu miała też swoje poważne ograniczenia. Przykładem może być brak wypracowanych chronologii (przynajmniej do lat 20. i 30. XX w., ale i później) oraz bezkrytyczne zakładanie przez wielu badaczy, że wszelkie pozostałości kamiennych osiedli należy łączyć tylko z historycznymi i ówczesnymi grupami Pueblo. Rozwiązać te dylematy mieli dopiero profesjonalni naukowcy, wykształceni w dziedzinie antropologii i archeologii w pierwszych dwóch czy trzech dekadach XX wieku. Wymienić tu należy przede wszystkim takich badaczy jak Nels Nelson (zasłużony dla szerokiego stosowania stratygrafii w badaniach wykopaliskowych na Południowym Zachodzie, m.in. w okresie 1913–1915 prowadził prace archeologiczne np. w starożytnych pueblach w Nowym Meksyku, wyróżniając poszczególne style ceramiczne), Alfred L. Kroeber, opisujący m.in. pierwsze seriacje ceramiki sięgające od okresu nam współczesnego do przeszłości, głownie na bazie kolekcji ceramiki z powierzchni, oraz badający strukturę i organizację poszczególnych rodów u Zuni, a także Leslie Spier, który na podstawie prac i doświadczeń dwóch poprzednich osób spróbował datować względnie poszczególne stanowiska archeologiczne (m.in. korzystając ze znalezisk powierzchniowych). Była to swego rodzaju rewolucja w metodologii i profesjonalnych badaniach tego regionu.

Alfred L. Kroeber był, można powiedzieć, przedstawicielem nowej grupy badaczy, uczniów Franza Boasa (m.in. antropologa i językoznawcy, nazywanego czasem „ojcem antropologii amerykańskiej”), który odrzucając ewolucjonizm i często go podważając, kładł ogromny nacisk na badania terenowe oraz szeroko pojętą interdyscyplinarność badań nad kulturami ludzkimi. F. Boaz jest twórcą szkoły badawczej, a z grona jego uczniów można wymienić Ruth Benedict, która prowadziła badania m.in. kultury Indian Zuni, używając dychotomii o podłożu apollińsko-dionizyjskim do wysnucia teorii (dzisiaj odrzucanej) o żyjących w umiarze i pokojowo nastawionych Pueblo; wyniki jej badań zawarte są w klasycznej już publikacji Wzory kultury. Szkoła ta pozostała w pewnej opozycji do dokonań poprzedników badających i opisujących kultury indiańskie Południowego Zachodu, głownie z końca XIX wieku.

Już w kolejnej dekadzie pojawiło się nowe grono badaczy, którzy wypracowali ramy chronologiczne i kulturowe dla Południowego Zachodu, z pewnymi wyjątkami i uzupełnieniami funkcjonującymi w dużym stopniu do dzisiaj. Ogromne zasługi dla rozwoju archeologii tego regionu miał Alfred V. Kidder, który przeprowadził jedne z pierwszych profesjonalnych badań archeologicznych, m.in. uwzględniających stratygrafię na stanowisku Pecos w Nowym Meksyku. Stanowisko to wybrał ze względu na jego długie funkcjonowanie, bo było znane już z pierwszych wypraw konkwistadorów hiszpańskich jako jedno z największych wówczas osiedli Indian Pueblo i biorących aktywny udział w handlu z Indianami Równin, a zostało opuszczone w 1838 roku (znany był więc jego terminus ante quem). A.V. Kidder po przeprowadzeniu sześciu sezonów badań w Pecos napisał pierwszą syntezę archeologii Południowego Zachodu, uwzględniającą wyniki jego prac oraz opisującą ówczesne społeczności Pueblo z Arizony i Nowego Meksyku; pozycja ta pozostaje wciąż jedną z klasycznych publikacji dotyczących archeologii tego regionu.

Bardzo ważnym wkładem Kiddera było także wypracowanie i ustalenie chronologii względnej kultury Pueblo (głownie na podstawie jego prac w Pecos), tzw. chronologii lub klasyfikacji Pecos, obejmującej dwa główne okresy i ich poszczególne fazy (patrz rozdział IV); chronologia ta, uzupełniona o datowanie bezwzględne radiowęglowe, pozostaje podstawą rozważań chronologicznych i sekwencji zmian kultury Pueblo do dzisiaj. W sukurs przyszły mu badania astronoma Andrew Ellicotta Douglassa, który od lat 20. prowadził pionierskie prace z zakresu dendrochronologii i datowań za pomocą tej metody (a nawet nieco wcześniej, bo w 1919 r., Douglass ogłosił pierwsze wyniki swoich porównawczych studiów, które umiejscawiały konstrukcję stanowiska Aztec Ruins 40 lat po Pueblo Bonito.

Pierwszy większy oficjalny projekt „dendrochronologiczny”, tzw. Beam Expedition, prowadzony przez Douglassa odbył się w 1923 roku i sponsorowany był przez National Geographic, a dwa następne w 1928 i 1929 roku, co pozwoliło na wypracowanie chronologii wstecz aż do 1260 roku n.e. i jeszcze wcześniejszych okresów. Douglass dał podwaliny pod współczesną dendrochronologię, jedną z najbardziej precyzyjnych metod datujących (oprócz źródeł pisanych i monet), a w 1937 roku założył Laboratory of Tree-Ring Research w University of Arizona w Tucson, jedną z najważniejszych tego typu jednostek na świecie.

Finalnie, żeby usystematyzować dotychczasową wiedzę i wyniki badań prowadzonych przez wielu naukowców w rożnych miejscach Południowego Zachodu, w 1927 roku A. Kidder zorganizował pierwszą z serii konferencji w Pecos, która do dzisiaj pozostaje ważna jako cykliczna konferencja sprawozdawcza z badań organizowana pod koniec lata i sezonu badawczego. Prace archeologiczne, ale także publikacje Kiddera oraz jego organizacyjny wysiłek wniosły ogromny wkład w rozwój dyscypliny, dlatego przez potomnych został nazwany „dziekanem” archeologii Południowego Zachodu. Kidder zasłynął później także jako badacz kultury Majów.

Innym naukowcem wnoszącym niezwykle dużo, jeśli chodzi o ustanowienie ram dla innych kultur i tradycji prekolumbijskiego Południowego Zachodu, był m.in. Harold S. Gladwin, który rozpoczął i rozwinął badania nad kulturą Hohokam, kolejną z wielkich tradycji kulturowych Południowego Zachodu. Częścią jego badań było, podobnie jak w przypadku prac Kiddera nad kulturą Pueblo, wypracowanie chronologii kultury Hohokam (1931 r.). Jego prace były kontynuowane i rozwinięte przez Emila Haury’ego, który od przynajmniej lat 30. do początku lat 90. XX wieku aktywnie działał w tej dziedzinie, będąc też dyrektorem Arizona State Museum na Uniwersytecie Arizony w Tucson. Również w 1931 roku na konferencji w Gila Pueblo i poźniej na konferencji w Pecos została „usankcjonowana” kolejna wielka tradycja kulturowa, kultura Mogollon, badana m.in. także przez Emila Haury’ego. Prace Harolda S. Coltona, m.in. dyrektora utworzonego w 1928 roku Museum of Northern Arizona we Flagstaff, doprowadziły pod koniec lat 30. i w latach 40. do wydzielenia jeszcze innych tradycji kulturowych tego regionu, kultur Patayan (Hakataya) i Sinagua.

Badacze ci, wspólnie z archeologami z końca XIX i początku XX wieku, położyli fundamenty pod współczesną archeologię tego obszaru, niejednokrotnie wypracowane przez nich standardy obowiązują do dzisiaj, a badania prowadzone przez nich w najważniejszych stanowiskach są nieocenioną skarbnicą wiedzy, jako że często później miejsca te nie były już badane. Zaproponowane przez nich chronologie względne zostały uaktualnione i rozbudowane po wynalezieniu metody datowania dendrochronologicznego oraz metody węgla radioaktywnego 14C (metoda opracowana w latach 40., ostatecznie w 1949 r. przez Willarda Libby’ego z University of Chicago i jego wspołpracowników) oraz innych metod. Oczywiście, przez lata zostały wypracowane lokalne chronologie, które zdecydowanie lepiej oddają specyfikę kulturową tego dość zróżnicowanego środowiskowo i geograficznie regionu Południowego Zachodu, ale chronologia Pecos pozostaje jednak pewnym wyznacznikiem, do którego wciąż odnosi się większość badaczy.